Executieve functies (EF) zijn een verzameling van hoger-orde cognitieve processen die doelgericht gedrag mogelijk maken. Belangrijke onderdelen van de executieve functies zijn onder andere het werkgeheugen, impulscontrole en cognitieve flexibiliteit. Deze vaardigheden helpen leerlingen taken te plannen, informatie vast te houden en te gebruiken, impulsief gedrag te remmen en bij te sturen als omstandigheden veranderen. 

Mijn stageklas, groep 4 van SO Thriantaschool in Emmen, kent een aantal leerlingen met autisme. Ik merk tijdens mijn lessen, activiteiten en observaties dat deze leerlingen soms veel moeite hebben met deze processen, waardoor zij zich niet optimaal kunnen ontwikkelen. Graag doe ik hier daarom meer onderzoek naar, zodat ik ook deze leerlingen kan helpen zich optimaal te ontwikkelen. 

Onderzoeksvraag

Hoe kan ik, door middel van doelgerichte strategieën en werkvormen, bijdragen aan het ontwikkelen en versterken van executieve functies bij leerlingen in de middenbouw van het speciaal onderwijs, zodat zij zelfstandiger en succesvoller kunnen deelnemen aan het onderwijs?

Hoe uiten EF-problemen zich bij autisme?

Bij mensen met een autismespectrumstoornis (ASS) komen beperkingen in de executieve functies relatief vaak voor, maar de ernst en het patroon verschillen sterk tussen de individuele leerling. Onderzoek toont aan dat kinderen met meer autistische kenmerken gemiddeld slechter presteren op opdrachten die het werkgeheugen, flexibiliteit en inhibitie meten dan kinderen zonder ASS. Dit betekent dat sommige leerlingen moeite hebben met het vasthouden van instructies in het kortetermijngeheugen, met overschakelen naar een andere taak of met het onderdrukken van een onmiddellijke impuls (Van Esch, 2022). Belangrijke punten hierbij zijn:

• Werkgeheugen: Deze leerlingen hebben moeite om meerdere instructies tegelijk vast te houden of tussen stappen te schakelen, waardoor meerstapsopdrachten lastig zijn (Universiteit Leiden, 2017). 
• Cognitieve flexibiliteit: Deze leerlingen kennen veel weerstand tegen verandering, hebben moeite met aanpassen van strategieën of het accepteren van onverwachte weendingen. Dit kan zich uit in heftige reacties op aanwijzingen (Autisme Kennisbank, 2015). 
• Emotieregulatie en Inhibitie: Deze leerlingen handelen impulsief of hebben sterke emotionele reacties wanneer iets niet volgens verwachtingen verloopt. Dit kan lijken op koppigheid, maar is in werkelijkheid vaak een regulatieprobleem (Van Esch, 2022). 

Niet alle leerlingen met een autismespectrumstoornis hebben duidelijke of gelijksoortige tekorten in de executieve functies. Verschillen in IQ, comorbide problemen, zoals ADHD, motivatie en onderwijsomgeving beïvloeden de prestaties op de executieve functie-taken. Ook onderzoek binnen speciale onderwijssettings laat zien dat in sommige populaties de verschillen kleiner zijn, wat benadrukt dat context en ondersteuning een grote rol spelen in het zichtbaar worden van problemen bij de executieve functies (Plomp, 2020). 

In de klas uiten de problemen rondom de executieve functies zich vaak op het zelfstandig werken, vergeten van materialen of stappen, het niet op tijd beginnen met taken, snel boos zijn bij onverwachte taken en moeite hebben met het plannen van langere opdrachten. Dit heeft effect op de leerresultaten en sociale participatie, bijvoorbeeld groepswerk (NJI, 2023). 

Hoe help ik deze leerling?